Qarabağa qayıdış: Rəqəmlər artır, suallar qalır
Azərbaycanın Qarabağı yenidənqurma planları
2020-ci ilin 44 günlük müharibəsindən sonra Azərbaycan hökuməti işğaldan azad olunmuş ərazilərin bərpası və məcburi köçkünlərin geri qaytarılması prosesini strateji prioritet elan etdi.
Üç il ərzində milyardlarla manat vəsait ayrıldı, yeni infrastruktur layihələri başladı, rəsmi açıqlamalarda optimist proqnozlar səsləndi. Amma bu gün vəziyyəti yalnız rəqəmlərlə izah etmək çətindir.
Qarabağ haqqında
Qarabağ, Cənubi Qafqazda yerləşən və Azərbaycanın ərazisi kimi tanınan, lakin uzun illər Ermənistanın işğalı altında olmuş bölgədir. Bu ərazi, xüsusilə 1988-ci ildən başlayaraq, etnik münaqişələrin mərkəzi olub.
1990-cı illərdəki Birinci Qarabağ Müharibəsi nəticəsində ərazi Ermənistan tərəfindən nəzarət altına alınıb, bu da təxminən 600,000-dən çox azərbaycanlı məcburi köçkün yaradıb.
2020-ci ilin sentyabr-noyabr aylarında baş verən 44 günlük müharibədə Azərbaycan ərazilərini bərpa edib, bu da Qarabağın yenidənqurma və məskunlaşma prosesini başladıb.
2023-cü il (Azərbaycan antiterror əməliyyatı adlandırır): Azərbaycanın Qarabağ üzərində tam nəzarəti bərpa etməsi nəticəsində bölgədəki erməni əhalinin demək olaraq hamısı (təxminən 100,000-120,000 nəfər) Ermənistana köçüb. Bu, müasir dövrdə ən böyük qaçqın axınlarından biri kimi qeyd olunur.
Rəsmi statistika nə deyir?
2024-cü ilin sentyabr ayına qədər 8,000-dən çox məcburi köçkün Qarabağa qayıdıb.
Azərbaycan hökuməti isə 2026-cı ilə qədər 40,000 nəfərin geri qayıdışını planlaşdırdığını bildirir. Lakin bu hədəfin necə və hansı mexanizmlərlə reallaşacağı aydın deyil.
Xankəndi kimi şəhərlərdə məskunlaşma artıq başlayıb. 2024-cü ilin sentyabrında fəaliyyətə başlayan Qarabağ Universiteti vasitəsilə tələbələr və müəllim heyətinin yerləşdirilməsi bu prosesi simvolizə edir. Amma yenə də – dəqiq rəqəmlər açıqlanmır.
Yenidənqurma üçün milyardlar
Azərbaycanın Qarabağa ayırdığı vəsaitin miqyası təsiredicidir:
- 2021–2023: 12 milyard AZN (7.1 milyard $)
- 2024: 4.8 milyard AZN (2.83 milyard $)
- 2025: 4 milyard AZN (2.35 milyard $)
Bu vəsaitlər, əsasən, nəqliyyat, enerji, rabitə, təhsil və səhiyyə infrastrukturunun bərpasına yönəldilib. ABŞ Dövlət Departamentinin məlumatları, Caliber.az və digər yerli mənbələr bu rəqəmləri təsdiqləyir.
Eyni zamanda Xankəndi, Xocalı, Xocavənd və Ağdərə üçün “baş planlar” hazırlanır. Məsələn, Xankəndidə açılan tikiş fabriki artıq 400 nəfəri işlə təmin edib, bu sayın 800-ə çatdırılması planlaşdırılır.
Kirayə verən “qayıdanlar” və sosial təbəqələşmə
Qarabağa qayıdan bəzi məcburi köçkünlərin dövlət tərəfindən verilmiş evləri kirayəyə verməsi, prosesin sosial yönünü müzakirəyə açır. Bu, həm rəsmi nəzarətin zəifliyinə, həm də yaşayış məkanlarının bölgüdə hansı prinsiplərlə aparıldığına dair suallar doğurur.
Mübahisəli məqamlar və beynəlxalq diskussiya
Azərbaycan tərəfi qayıdış və yenidənqurmanı uğurlu proses kimi təqdim etsə də, bu yanaşma beynəlxalq mediada və hüquq təşkilatlarında tənqidlərə səbəb olur.
Ermənistan tərəfi bölgədə etnik təmizləmə iddiaları irəli sürür, bəzi beynəlxalq qurumlar isə mülki nəzarətin çatışmazlığını qeyd edir.
Qarabağda gələcəyi müəyyənləşdirən əsas suallar isə açıq qalır:
- Məcburi köçkünlərin real sosial inteqrasiyası necə aparılır?
- İş imkanları, infrastruktur və sosial xidmətlər qayıdanlara yetərlidirmi?
- Prosesin siyasi fonunda – qisas, kompensasiya və hüquqi mexanizmlər hansı yerdə dayanır?
- 2026-cı ilə qədər vəd edilən 40,000 nəfərlik qayıdış realdırmı, yoxsa sadəcə rəqəmdir?
Sonda
Qarabağın bərpası Azərbaycan üçün təkcə texniki deyil, həm də simvolik və siyasi məsələdir. Böyük büdcələr, hazırlanan planlar və səsləndirirlən hədəflər öz yerindədir. Amma real həyatda bu proses insan taleləri, sosial problemlər və gözləntilərlə toqquşur.
Rəqəmlər artır, yollar çəkilir, universitetlər açılır. Amma bu sual qalır: Qarabağa qayıdış — sadəcə fiziki qayıdışdır, yoxsa layiqli həyatın təminatı ilə müşayiət olunan dönüş?
Azərbaycanın Qarabağı yenidənqurma planları
